Je bent dakloos en wil een kamer huren. Dat kost geld en dat heb je niet, want je hebt ook geen werk. Maar om een uitkering te krijgen, moet je eerst een woonadres hebben. Dat heb je niet, want daarvoor moet je eerst een uitkering hebben. Zo’n onmogelijke twist noemen we doorgaans een Catch 22, naar het hilarische debuut met die titel van de Amerikaanse schrijver Joseph Heller. Deze absurdistische oorlogsroman dateert al uit 1961 en werd grandioos verfilmd in 1970. Het verhaal draait om een oorlogspiloot die wanhopig wordt van de oorlog en graag naar huis wil. Helaas werkt de bureaucratie niet mee. Een collega van hem maakt juist gebruik van die doordraaiende oorlogsbureaucratie en verrijkt zich op de zwarte markt. Op groteske wijze wordt zo de waanzin van oorlog blootgelegd. Ik zag die film een paar jaar later en werd nieuwsgierig naar het boek waarop hij gebaseerd was.  Zo leerde ik de schrijver Heller kennen en was onmiddellijk gecharmeerd van zijn verteltrant. Daarna hoorde ik niets meer van hem. Omdat ik jaren als een nomade leefde, raakte ik nogal wat spullen kwijt, waaronder het boek van Heller. Het duurde ruim een  kwart eeuw voor ik bij toeval in een boekenwinkel zijn naam weer tegenkwam.

Het betrof een vertelling uit 1988 over het leven van de schilder Rembrandt. Onder andere. Want ook het schilderij van Aristoteles dat Rembrandt aan het maken is, heeft het nodige te melden. In  ‘Verbeeld je’ schakelt Heller op vermakelijke wijze heen en weer tussen talloze momenten uit de wereldgeschiedenis, zonder dat je de draad van het verhaal ook maar een moment kwijt raakt. Zoals de achterflap meldt: ‘een verhaal dat onder het lachen tot nadenken stemt en onder het nadenken tot lachen’. Heller is zeer belezen, maar heeft een heel eigen kijk op historische uitspraken en gebeurtenissen. Je leert een hoop zonder dat het ergens belerend of zwaar wordt. En zijn humor is kostelijk.

Een paar jaar later vond ik ‘God weet’ dat uit 1985 bleek te stammen, dus nog van voor ‘Verbeeld je’. Ook al een historische roman, waarin Heller op onnavolgbare wijze invulling aan de Bijbelse geschiedenis geeft. Het draait om Koning David, die op 70-jarige leeftijd terugkijkt op zijn turbulente leven. Al speelt God een belangrijke rol, niets menselijks blijkt David vreemd en hij laat je alle hoeken van zijn ziel zien. Nooit eerder las ik een zo onthullend en interessant portret van een Bijbels figuur. Fictief of niet, je hebt het gevoel ineens meer van de mensen uit de Oudheid te begrijpen.

In al zijn boeken vertelt Heller in de eerste plaats een boeiend verhaal, waarin de nodige filosofische vraagstukken zijn verwerkt. Leerzame kost dus, doch op soms uiterst humoristische wijze verteld. Daarbij zijn zijn personages niet van bordkarton, maar interessante persoonlijkheden, die tezamen een breed scala van menselijke drijfveren laten zien. En bovenal is zijn stijl geweldig. Luchtig en toch meeslepend. Diepgravend, maar nooit moeilijk. Komisch en bloedserieus tegelijkertijd. Eigenlijk zijn dit soort boeken ideaal leesvoer. Je kan ze op elk moment lezen. En herlezen. Heller blijft boeien.